MÎRSADU’L-ETFAL (ŞAHRAHÊ KÛDEKAN) FERHENGA MENZÛM A KURDÎ-FARISÎ (Vekolîn-Tekst)
Yükleniyor...
Tarih
2012
Yazarlar
Dergi Başlığı
Dergi ISSN
Cilt Başlığı
Yayıncı
Erişim Hakkı
info:eu-repo/semantics/openAccess
Özet
Ferhengên menzûm cureyekî nezmê ne ku di edebiyata rojhilatê ya klasîk de gelek
nimûneyên wê hene. Ev berhem bi piranî di pergala perwerdeyiyê ya medreseyan de ji bo ku zarokan hînî zimanên biyanî bikin dihatin amadekirin. Herçend piranî bi du zimanan bin jî awayên wan ên çend zimanî jî hene. Di edebiyata zimanên rojhilatî de, ev tradîsyoneke kevn û berbelav e. Yekem ji nimûneyên ferhengên menzûm ên duzimanî ku tê zanîn Dustûru’l- Luğaya Edib Natanazzi (m.1106) ye ku bi erebî-farisî ye û ji bo ku zimanê erebî hînî farisan bike hatiye amadekirin. Di nîvê sedsala XII.de nivîskarê Îranî, Reşîduddîn Watwatî (m.1182) jî xebateke bi vî rengî amade kiriye. Di edebiyata Islamî de Nisâbu’s-Sibyân a Ebû Nesr Ferâhanî (m.1221) yek ji girîngtirîn ferhengên menzûm ên erebî-farsî ye.
Li erdnîgariya Enetolyayê, yekem nimûneyên ferhengên menzûm, bi erebî-farsî bûn. Nimûneya pêşî ya ku tê zanîn Zuhretu’l-Edeb a Şükrüllah e ku di sala 1242an de hatiye nivîsîn. Wek yekem nimûneya erebî-tirkî ya di vî warî de Luğat-i Ferişteoğlu ya Abdullatif bîn Melek tê qebûlkirin. Wî ev berhema xwe di sala 1392an de nivîsandiye.
Di warê farsî-tirkî de yekem nimûneya vî cureyî di sala 1400an de bi navê Tuhfe-î Husamî ji aliyê Husam bîn Hesen ve hatiye nivîsîn. Di nav ferhengên menzûm ên farsî-tirkî de berhema ku herî tê naskirin Tuhfe-î Vehbî ya Sünbülzade Vehbî (m.1809-10) ye. Ev behrem di navbera salên 1798-1909an de 58 caran hatiye çapkirin. Ev yek jî girîngiya berhemên vî cureyî nîşanî me dide. Di nav ferhengên menzûm ên farsî-tirkî de yek ji berhemên ku pir tê naskirin Tuhfe-i Şahidî an jî Luğat-i Şahidî ye ku ji aliyê Şahîdî Îbrahîm Dede (m.1550) ve hatiye nivisin.
Li gor agahiyên li ber dest, di edebiyata kurdî ya klasîk de heta niha herî kêm çar ferhengên bi vî awayî hene. Ji sedsala XVII. vir de, di her sedsalê de ferhengeke menzûm a bi zimanê kurdî hatiye nivîsîn. Di edebiyata kurdî ya klasîk de tradîsyona ferhengnivîsiya menzûm ji aliyê Ehmedê Xanî, di sala 1683yan de bi Nûbehara Biçûkan dest pê kiriye. Gulzar ji aliyê İsmaîlê Bazîdî (1655-1710) hatiye nivîsîn ku bi kurdî-farisî-erebî ferhengeke sêzimanî ye. Luxetnameyî Ehmedî ya Şêx Marûfê Nodeyî ku kurdî(soranî)-erebî ye di sala 1790an de hatiye nivîsîn. Xeleka dawî ya vê tradîsyonê ferhenga menzûm Mîrsadu’l-Etfal e ku bi kurdî-farsî ye û ji aliyê Şêx Mihemed Kerbelayî ve di sala 1912an de hatiye nivîsîn.
Di vê xebatê de me di peywenda ferhengnivîsya menzûm a kurdî de berhema Şêx Mihemed Kerbelayî ya Mîrsadu’l-Etfalê ji aliyên teşe û naverokê ve vekoland û piştre me teksta kurdo-erebîk latînîze kir.
Ev xebat ji destpêkek, sê beş û ferhengekê pêk tê. Di destpêkê de bi awayekî giştî pênasên ferhengên menzûm, taybetiyên wan ên hevpar û giştî, di zimanên rojhilatî de tradîsyona ferhengnivîsiya menzûm û di edebiyata kurdî ya klasîk de kurtemêjûya ferhengnivîsiya menzûm hatine vekolîn.
Di beşa yekem de bi awayekî giştî agahiyên der bareyê jiyana Şêx Mihemed Kerbelayî, taybetiyên heyama wî û medreseya Aqtepeyê de hatine dayîn. Her wiha berhemên wî hatine danasîn. Di dawiya beşê de di ferhengnivîsiya menzûm a kurdî de cih û girîngiya Kerbelayî û Mîrsadu’l-Etfalê hatiye vekolîn.
Di beşa duyem de ji aliyên teşe, naverok û ziman ve, analîza Mîrsadu’l-Etfalê hatiye kirin. Ji aliyê teşeyê ve, menzûmbûna wê, li gorî beşan awayên wê yên nezmê, pergala behr, kêş, qafiye û hin hunerên vegotinê hatine ravekirin. Ji aliyê naverokê ve, bi rêbazên pedagojîk mijarên ferhengê li ser binbeşên curbicur hatine dabeşkirin. Ji aliyê ziman ve jî, hin mijarên zimanî û rêzimanî hatine vekolîn.
Di beşa sêyem de pêşî, taybetiyên “nusxeya daner” hatine danasîn. Piştre li gor vê nusxeyê, metna kurdo-erebîk hatiye latînîzekirin. Ji bo ku xwendevan bi hêsanî bêjeyên kurdî û farsî ji hev derxin me bêjeyên kurdî stûr, bêjeyên farsî jî îtalîk nîşan dan. Ev awa di temamê mînakên nav tezê de jî hat bikaranîn. Bêje û qertafên ku ne ji ferhengê bûn, me wekî xwe hîştin.
Di beşa encamê de piştî lêkolîn û lêgerînên me yên li ser berhemê, daneyên ku me tesbit kirin, nivîsandin.
Di dawiyê de me ferhengeke kurdî-farsî-tirkî ya sêzimanî amade kir. Bi vî awayî me xwest ku edebiyatzan û lêkolînêr bi hêsanî sûd jê wergirin. Di pêvekan de me hin belgeyên girîng ên bi mijarê ve eleqedar bi cih kirin.
Manzum sözlük geleneği klasik doğu edebiyatında pek çok örneği olan bir nazım türüdür. Bunlar daha çok medrese eğitim sisteminde çocuklara yabancı dil öğretmek amacıyla hazırlanmış eserlerdir. Manzum sözlüklerin iki dilli olan şekilleri yaygın olmakla beraber, daha çok dilli olanlarına da rastlamak mümkündür. Bu tür sözlükler, klasik Doğu edebiyatında eski ve yaygın bir geleneğe sahiptirler. İki dilli manzum sözlüklerin ilk örneklerinden biri Edib Natanazzi (ö.1106) nin Arapça-Farsça olarak yazdığı Dusturu’l-Luğa olup, Farslara Arapça öğretmek amacıyla hazırlanmıştır. XII. yüzyılın ortalarında İranlı Reşiduddin Vatvat (ö.1182) ile başlayan bu geleneğin İslâmî edebiyattaki ilk örneklerinden biri XIII. yüzyılda Ebû Nasr Ferâhanî (ö.1221) tarafından yazılmış Nisâbu’s-Sıbyân isimli Arapça-Farsça sözlüğüdür. Anadolu coğrafyasında Arapça-Farsça olarak 1242 senesinde Şükrullah’ın Zühretü’l- Edebi ile başlayan bu geleneğin Arapça-Türkçe ilk örneği, Abdullatif bin Melek’in 1392’de hazırladığı Lügat-i Ferişteoğlu olarak kabul edilmektedir. Bu türün Farsça-Türkçe ilk örneği 1400 senesinde Tuhfe-î Husam adıyla Husam b. Hasan tarafından yazılmış ve bu gelenek çok güçlü bir şekilde devam etmiştir. Sünbülzade Vehbi (ö.1809-1810) tarafından 1798’de Farsça-Türkçe olarak kaleme alınan Tuhfe-i Vehbi adlı manzum eserin 1909 senesine kadar 58 kez basılmış olması, bu geleneğin ne denli yaygın olduğunu göstermektedir. Bu tür sözlükler arasında en meşhur olanı ise, Mevlevî şeyhlerinden Şâhidî mahlasıyla tanınan Muğlalı İbrahim Dede’nin Tuhfe-i Şâhidî’sidir. Elimizdeki mevcut bilgilere göre klasik Kürt edebiyatında şimdiye kadar en az dört adet manzum sözlük çalışması yapılmıştır. XVII. yüzyıldan itibaren her yüz yılda bir Kürtçe manzum sözlük hazırlanmış olduğunu görmekteyiz. Ehmedê Xanî’nin 1683 senesinde Kürtçe- Arapça olarak hazırlamış olduğu Nûbehara Biçûkan ile başlayan bu gelenek, yine öğrencisi olan Îsmailê Beyazidî tarafından üç-dilli (Kürtçe-Arapça-Farsça) sözlük olan Gulzar ile devam etmiş, bunu 1790’da Şeyh Maruf Nodeyî tarafından Kürtçe’nin Aşağı Kurmancî (Soranî) lehçesiyle yazılmış Kürtçe-Arapça Lugatname-i Ehmedî ile takip etmiş ve son olarak 1912 senesinde Şeyh Muhammed Kerbelayî’nin Kürtçe-Farsça hazırlamış olduğu Mîrsadu’l- Etfal ile son bulmuştur. Başka bir deyişle Mîrsadu’l-Etfal klasik Kürt edebiyatında bu geleneğin son halkasıdır. Bu çalışmamızda Kürt manzum sözlükyazıcılığı bağlamında Şeyh Muhammed Kerbelayî’nin Mîrsadu’l-Etfal adlı eserini, şekil ve muhteva açısından ele alarak Kürdo- Arabik olan metnini latinize ettik. Bu çalışma giriş, üç bölüm ve Kürtçe-Farsça-Türkçe olarak hazırlanmış bir sözlükten oluşmaktadır. Giriş kısmında genel olarak manzum sözlükyazıcılığıyla ilgili tanımlamalar, bu sözlüklerin genel ve ortak özellikleri, klasik doğu edebiyatında manzum sözlük yazma geleneği ve son olarak klasik Kürt edebiyatında, manzum sözlükyazıcılığının tarihçesi ele alındı. Birinci bölümde Şeyh Muhammed Kerbelayî’nin hayatı, döneminin özellikleri, ailesi ve Aktepe Medresesi hakkında bilgiler bulunmaktadır. Son olarak mevcut eserleri hakkında ayrıntılı bilgiler verilerek Kerbelayî ve Mîrsadu’l-Etfal’in Kürt edebiyatında manzum sözlükyazıcılığı geleneği içerisindeki yeri ve önemi incelelendi. İkinci bölümde şekil, muhteva ve dil açısından Mîrsadu’l-Etfal’ın ayrıntılı bir incelemesi yapılmıştır. Şekil incelemesinde, eserin bölümlere göre nazım tarzı, kıta, bahir ve kafiye sistemi tanıtılmış, eserde tespit edilen kimi söz sanatları üzerinde durulmuştur. Muhteva açısından yapılan incelemede, sözcüklerin sıralanışındaki metodoloji anlatılmış, sözlükteki konulardan birbirleriyle bağlantılı olanlar, ilgili başlıklar altında sınıflandırılarak pedagojik yöntemlerle ele alınmıştır. Bu bölümde, son olarak Kürtçe’nin dilbilgisel özellikleri açısından incelenmiştir. Üçüncü bölümde, öncelikle “müellif nüshasının” özellikleri ele alınmıştır. Kürdo- Arabik nüsha genel kabul gören transkripsiyon kurallarına uygun olarak, Latin harflerine çevrilmiştir. Okuyucuların kolay ayırt edebilmesi için Kürtçe sözcükler kalın, Farsça sözcükler de italik karakterlerle belirtilmiştir. Sözlük kısmından olmayan diğer kelime, ek vs. de normal düzyazı karakterleriyle gösterilmiştir. Sonuç bölümünde, eser üzerinde yaptığımız araştırma ve incelemeler sonucunda ulaştığımız bulguları maddeler halinde verdik. Çalışmamızın sonuna Kürtçe-Farsça-Türkçe bir sözlük ekledik. Bundaki amaç araştırmacı ve okuyucuların çalışmalarında bu sözlükten istifadelerini azamî derecede kolaylaştırmaktır. Ekler bölümüne konuyla ilgili önemli belgeleri ilave ettik.
Manzum sözlük geleneği klasik doğu edebiyatında pek çok örneği olan bir nazım türüdür. Bunlar daha çok medrese eğitim sisteminde çocuklara yabancı dil öğretmek amacıyla hazırlanmış eserlerdir. Manzum sözlüklerin iki dilli olan şekilleri yaygın olmakla beraber, daha çok dilli olanlarına da rastlamak mümkündür. Bu tür sözlükler, klasik Doğu edebiyatında eski ve yaygın bir geleneğe sahiptirler. İki dilli manzum sözlüklerin ilk örneklerinden biri Edib Natanazzi (ö.1106) nin Arapça-Farsça olarak yazdığı Dusturu’l-Luğa olup, Farslara Arapça öğretmek amacıyla hazırlanmıştır. XII. yüzyılın ortalarında İranlı Reşiduddin Vatvat (ö.1182) ile başlayan bu geleneğin İslâmî edebiyattaki ilk örneklerinden biri XIII. yüzyılda Ebû Nasr Ferâhanî (ö.1221) tarafından yazılmış Nisâbu’s-Sıbyân isimli Arapça-Farsça sözlüğüdür. Anadolu coğrafyasında Arapça-Farsça olarak 1242 senesinde Şükrullah’ın Zühretü’l- Edebi ile başlayan bu geleneğin Arapça-Türkçe ilk örneği, Abdullatif bin Melek’in 1392’de hazırladığı Lügat-i Ferişteoğlu olarak kabul edilmektedir. Bu türün Farsça-Türkçe ilk örneği 1400 senesinde Tuhfe-î Husam adıyla Husam b. Hasan tarafından yazılmış ve bu gelenek çok güçlü bir şekilde devam etmiştir. Sünbülzade Vehbi (ö.1809-1810) tarafından 1798’de Farsça-Türkçe olarak kaleme alınan Tuhfe-i Vehbi adlı manzum eserin 1909 senesine kadar 58 kez basılmış olması, bu geleneğin ne denli yaygın olduğunu göstermektedir. Bu tür sözlükler arasında en meşhur olanı ise, Mevlevî şeyhlerinden Şâhidî mahlasıyla tanınan Muğlalı İbrahim Dede’nin Tuhfe-i Şâhidî’sidir. Elimizdeki mevcut bilgilere göre klasik Kürt edebiyatında şimdiye kadar en az dört adet manzum sözlük çalışması yapılmıştır. XVII. yüzyıldan itibaren her yüz yılda bir Kürtçe manzum sözlük hazırlanmış olduğunu görmekteyiz. Ehmedê Xanî’nin 1683 senesinde Kürtçe- Arapça olarak hazırlamış olduğu Nûbehara Biçûkan ile başlayan bu gelenek, yine öğrencisi olan Îsmailê Beyazidî tarafından üç-dilli (Kürtçe-Arapça-Farsça) sözlük olan Gulzar ile devam etmiş, bunu 1790’da Şeyh Maruf Nodeyî tarafından Kürtçe’nin Aşağı Kurmancî (Soranî) lehçesiyle yazılmış Kürtçe-Arapça Lugatname-i Ehmedî ile takip etmiş ve son olarak 1912 senesinde Şeyh Muhammed Kerbelayî’nin Kürtçe-Farsça hazırlamış olduğu Mîrsadu’l- Etfal ile son bulmuştur. Başka bir deyişle Mîrsadu’l-Etfal klasik Kürt edebiyatında bu geleneğin son halkasıdır. Bu çalışmamızda Kürt manzum sözlükyazıcılığı bağlamında Şeyh Muhammed Kerbelayî’nin Mîrsadu’l-Etfal adlı eserini, şekil ve muhteva açısından ele alarak Kürdo- Arabik olan metnini latinize ettik. Bu çalışma giriş, üç bölüm ve Kürtçe-Farsça-Türkçe olarak hazırlanmış bir sözlükten oluşmaktadır. Giriş kısmında genel olarak manzum sözlükyazıcılığıyla ilgili tanımlamalar, bu sözlüklerin genel ve ortak özellikleri, klasik doğu edebiyatında manzum sözlük yazma geleneği ve son olarak klasik Kürt edebiyatında, manzum sözlükyazıcılığının tarihçesi ele alındı. Birinci bölümde Şeyh Muhammed Kerbelayî’nin hayatı, döneminin özellikleri, ailesi ve Aktepe Medresesi hakkında bilgiler bulunmaktadır. Son olarak mevcut eserleri hakkında ayrıntılı bilgiler verilerek Kerbelayî ve Mîrsadu’l-Etfal’in Kürt edebiyatında manzum sözlükyazıcılığı geleneği içerisindeki yeri ve önemi incelelendi. İkinci bölümde şekil, muhteva ve dil açısından Mîrsadu’l-Etfal’ın ayrıntılı bir incelemesi yapılmıştır. Şekil incelemesinde, eserin bölümlere göre nazım tarzı, kıta, bahir ve kafiye sistemi tanıtılmış, eserde tespit edilen kimi söz sanatları üzerinde durulmuştur. Muhteva açısından yapılan incelemede, sözcüklerin sıralanışındaki metodoloji anlatılmış, sözlükteki konulardan birbirleriyle bağlantılı olanlar, ilgili başlıklar altında sınıflandırılarak pedagojik yöntemlerle ele alınmıştır. Bu bölümde, son olarak Kürtçe’nin dilbilgisel özellikleri açısından incelenmiştir. Üçüncü bölümde, öncelikle “müellif nüshasının” özellikleri ele alınmıştır. Kürdo- Arabik nüsha genel kabul gören transkripsiyon kurallarına uygun olarak, Latin harflerine çevrilmiştir. Okuyucuların kolay ayırt edebilmesi için Kürtçe sözcükler kalın, Farsça sözcükler de italik karakterlerle belirtilmiştir. Sözlük kısmından olmayan diğer kelime, ek vs. de normal düzyazı karakterleriyle gösterilmiştir. Sonuç bölümünde, eser üzerinde yaptığımız araştırma ve incelemeler sonucunda ulaştığımız bulguları maddeler halinde verdik. Çalışmamızın sonuna Kürtçe-Farsça-Türkçe bir sözlük ekledik. Bundaki amaç araştırmacı ve okuyucuların çalışmalarında bu sözlükten istifadelerini azamî derecede kolaylaştırmaktır. Ekler bölümüne konuyla ilgili önemli belgeleri ilave ettik.
Açıklama
Anahtar Kelimeler
Kaynak
WoS Q Değeri
Scopus Q Değeri
Cilt
Sayı
Künye
PERTEV, R. (2012). MÎRSADU’L-ETFAL (ŞAHRAHÊ KÛDEKAN)
FERHENGA MENZÛM A KURDÎ-FARISÎ (Vekolîn-Tekst). Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Mardin Artuklu Üniversitesi, TYDE
