DI PEYDABÛNA EDEBIYATA KURDÎ YA LI CIZÎRA BOTAN DE KARÎGERIYA BAJARVANIYÊ

Abstract

Ev xebat ji destpêkek û çar beşan pêk tê û di mînaka Cizîra Botan de di peydabûna edebiyata Kurdî de rola bajarvaniyê vedikole. Peywendiya bajar û edebiyatê ji bajarên pêşî û vir ve dewam dike, lewra ji bajarên sumerî û vir ve hinek diyardeyên bajarvaniyê bûn sedem ku bingeha edebiyata nivîskî li bajaran bê danîn. Niştecîbûn, dewlet, xanedan, dîn, nivîs û şaristanî weku girîngtirîn diyardeyên bajarvaniyê derdikevin pêş. Di serdema îslamî de û bi taybetî di dawiya xelîfetiya Ebbasî de hin xanedanên kurdan derketin holê û di paytextên van xanedanan de bingeheke bihêz a bajarvanî û edebiyatê hat danîn. Lê di pêvajoya avabûna vê bajarvanî û edebiyatê de xanedanên kurdan û bajarên wan ketin ber pêla dagirkeriya tirk û moxolan û heta sedsala çardeh û panzdehan ev rewş neguherî. Piştî vê demê, li hin herêmên Kurdistanê mîrekên kurd derketin holê û paytextên van mîrekan bûn cihê peydabûna edebiyata nivîskî ya kurdî. Mîr Ebdulezîz di destpêka sedsala çardehan de dawî li hukmê moxolan anî û Cizîrê kir paytexta Mîrektiya Azîzan. Bi vî awayî ji sedsala XIVan heta sedsala XIXan bi evraz û nişûv be jî bajar di bin rêvebiriya Mîrektiya Azîzan de ma û bû yek ji wan navendên herî bihêz ên edebiyata kurdî. Lewra bajar ji ber rêvebirî, bingeha aborî, heterojeniya civakî, avadanî û dezgehên xwe yên xwendin û rewşenbîriyê bû navenda dahênana edebî. Li ser vê bingehê, piştî ku xanedaneke kurd li Cizîrê hat ser hukum û nesaqamgîriya siyasî ji holê rabû, di sedsala XVIan de bi riya Melayê Cizîrî li Cizîra Botan edebiyateke bihêz a kurdî serî hilda. Mela di nava hel û mercên libar ên Cizîrê de pêgihîşt û bi saya parastina mîrên Cizîra Botan li Medreseya Sor bû muderis. Ji xwe her du qesîdeyên Melayê Cizîrî yên ku ji bo pesindana Mîrê Cizîra Botan Mîr Şerefê Sêyem hatine nivîsîn û danberheva Mîr Umadîn û Mela vê peywendiya xurt a Mela ya digel seraya Cizîra Botan berçav dikin. Ev jî nîşan dide ku Mela mîna helbestvanên bajarî yên serdema xwe ji sîstema parastinê ya hukumdaran veder nebûye û ev sîstema parastinê ji bo peydabûna edebiyata wî bûye hokareke girîng. Ji bilî pesindana mîrên Cizîra Botan salixdana hin bûyer û kesayetên girîng ên dîroka Cizîra Botan û weku nîşaneya edebiyata bajarî wesifdana evîneke piralî

IV jî taybetmendiyên girîng ên edebiyata Melayê Cizîrî ne ku peywendiya wê bi bajarvaniya Cizîra Botan re heye. Cizîra Botan ji ber bingehên xwe yên bajarvaniyê dibe cihê serdana helbestvanan û mijara berhemên edebî. Di vê çarçoveyê de Ehmedê Xanî digel ku ne helbestvanekî Cizîrî ye jî şakara xwe ya edebî Mem û Zînê li ser çîrok û efsaneyên Cizîra Botan nivîsiye û Cizîr kiriye navenda bûyerên berhema xwe. Weku taybetmendiyên berhemên edebiyata bajarî di Mem û Zînê de jî pesnê Mîrê Cizîra Botan û seraya Cizîrê hatiye dayîn û bi vî awayî taybetmendiyên bajarvaniya Cizîra Botan hatine berçavkirin. Feqiyê Teyran jî digel ku ne ji Cizîrê ye demekê li vî bajarî maye û digel Melayê Cizîrî danberheveke helbestî daniye. Di vê çarçoveyê de Melayê Cizîrî ji ber ku damezirînerê xwendingeha edebî ya Cizîra Botan e, îlham daye gelek helbestvanan û li dora wî bizaveke edebî peyda bûye. Ji xwe Remezanê Cizîrî jî yek ji wan şagirtên Melayê Cizîrî bûye ku li ser şopa wî helbest nivîsiye û bûye yek ji helbestvanên hêja yên Cizîra Botan. Bi vî awayî derdikeve ku Cizîra Botan ji ber derfetên xwe yên bajarvaniyê weku bikerên edebî rê li ber pegihîştin û pevgihîştina helbestvanan vekiriye û ji ber van diyardeyên xwe yên bajarî, bûye navendeke girîng a edebiyata kurdî.

Bu çalışma bir giriş ve dört bölümden oluşup Cızira Botan örneğinde Kürt edebiyatının ortaya çıkmasında şehirleşmenin rolünü incelemektedir. Şehir ve edebiyat ilişkisi dünyanın ilk şehirlerin beri süregelmektedir. Sümer şehirlerinden beri bazı şehirleşme olguları yazılı edebiyatın temellerinin şehirlerde atılmasını sağladı. Yerleşik hayata geçme, devlet, hanedan, din, yazı ve medeniyet bu şehirleşme olgularının başlıcalarıdır. İslami dönemde özellikle Abbasi Halifeliğinin son dönemlerinde bazı Kürt hanedanlıkları ortaya çıktı ve bu hanedanlıkların başkentlerinde güçlü bir şehirleşme ve edebiyatın temeli atıldı. Fakat bu şehirleşme ve edebiyatın kurulması sürecinde Kürt hanedanlıkları ve şehirleri Türk ve Moğol işgallerine maruz kaldılar ve bu durum on dördüncü ve on beşinci yüzyıla kadar değişmedi. Bu tarihten sonra Kürdistan’ın bazı bölgelerinde Kürt emirlikleri ortaya çıktı ve bu emirliklerin başkentleri Kürt yazılı edebiyatının ortaya çıkış merkezleri oldu. Emir Abdulaziz, ondördüncü yüzyılın başlarında Moğolların hakimiyetine son verip Cizre’yi Azizan Emirliğinin başkenti yaptı. Cızira Botan böylece XIV. yüzyıldan XIX. yüzyıla kadar inişli çıkışlı da olsa Azizan emirlerinin yönetimi altında kaldı ve bu emirliğin başkenti olarak Kürt edebiyatının en güçlü merkezlerinden biri oldu. Cızira Botan; yönetimi, ekonomik altyapısı, toplumsal heterojenliği, imarı ve ilmi kurumları vasıtasıyla bir edebi üretim merkezi oldu. Bu temel üzerine, Cizre’de Kürt bir hanedan yönetimin başına geçip siyasi istikrarsızlık ortadan kalktıktan sonra XVI. yüzyılda Melayê Cıziri vasıtasıyla Cızira Botan’da güçlü bir Kürt edebiyatı ortaya çıktı. Mela, Cizre’nin uygun koşulları içinde yetişti ve Cızira Botan emirlerinin himayesi sayesinde Medreseya Sor’da müderris oldu. Bu çerçevede Melayê Cıziri’nin Cızira Botan Emiri III. Emir Şeref’i övmek amacıyla yazdığı iki kasidesi ve Emir İmadüddin ile yaptığı muşa‘arası Mela ile Cızira Botan sarayı arasındaki bu güçlü ilişkiyi açıkça ortaya koymaktadır. Bu da gösteriyor ki Mela döneminin şehirli şairleri gibi hükümdarların himaye sisteminin dışında kalmamış ve bu himaye sistemi onun edebiyatının ortaya çıkmasında önemli bir etken olmuştur. Cızira Botan emirlerinin

VI övülmesinin yanında Cizre tarihinin bazı önemli olay ve şahsiyetlerinin tasviri ve şehirli bir edebiyatın göstergesi olarak çok yönlü bir aşk tasviri de Cızira Botan şehirleşmesinin etkisinde gelişen Melayê Cıziri edebiyatının önemli özelliklerindendir. Cızira Botan şehirleşme temellerinden dolayı şairlerin ziyaretgahı haline gelmiş ve edebi eserlerin konusu olmuştur. Bu çerçeve de Ehmedê Xani her ne kadar Cizreli bir şair olmasa da edebi şaheseri olan Mem û Zin’i Cızira Botan’ın hikaye ve efsaneleri üzerine yazmış ve Cizre’yi eserinde geçen olaylarının merkezi yapmıştır. Şehirli edebiyatın özellikleri olarak Mem û Zin’de de Cızira Botan emiri ve Cizre sarayı övülmüş ve Cızira Botan şehirleşmesinin özellikleri gösterilmiştir. Feqıyê Teyran da Cizreli bir şair olmamasına rağmen, bir süre bu şehirde kalmış ve Melayê Cıziri ile bir muşa‘ara yapmıştır. Bu çerçevede Melayê Cıziri, Cızira Botan’ın edebi ekolünün kurucusu olduğu için birçok şaire ilham kaynağı olmuş ve etrafında edebi bir akım oluşmaya başlamıştır. Zaten Remezanê Cıziri de Melayê Cıziri’nin takipçilerinden biri olup onun izinde şiir yazmış ve Cızira Botan’ın değerli bir şairi olarak yerini almıştır. Böylece Cızira Botan şehirleşme imkanları sayesinde edebi özne olarak şairlerin yetişme ve buluşmasını yol açmış ve bu şehirleşme olguları Cizre’yi Kürt edebiyatının önemli bir merkezi haline getirmiştir.

This study consists of one introduction and four chapters and deals with the role of urbanization in the emergence of Kurdish literature in the example of Cizira Botan. City and literature relation has continued since the first cities on the world. Some urbanization phenomena laid the foundation for written literature in cities since Sumer’s cities. Transforming into a settled life, state, dynasty, religion, writing and civilization are among these major urbanization phenomena. In the Islamic period, especially in the last period of Abbasid Caliphate, some Kurdish dynasties appeared and in the capitals of these dynasties a foundation was laid for a strong urbanization and literature. But during the budding process of this civilization and literature, Kurdish dynasties were exposed to Mongol and Turk invasions and these conditions continued until 14th and 15th centuries. Since then Kurd emirates came out in some regions of Kurdistan and the capitals of these emirates became the centres of emerging of Kurdish literature. Emir Abdulaziz ended Mongol dominance at the beginning of fourteenth century and made Cizre the capital of Azizan Kurd Emirate. Thus Cizira Botan stayed under the rule of the Kurdish emirate, though not stable, from 14th to 19th century and as a capital became one of the most powerful centres of Kurdish literature. Cizira Botan became a literary centre due to its administration, economic infrastructure, social heterogeneity, public works and scientific establishments. On this base, after a Kurdish dynasty had come to power and the political instability had ended up, a powerful Kurdish literature appeared via Melayê Ciziri in XVI century in Cizira Botan. Mela grew up in Cizire’s convenient conditions and thanks to Cizira Botan emirates’ patronage; he became professor in Medreseya Sor. In this frame, his two eulogies which were written to praise Cizira Botan emirate, Third Emir Şerefi and muşa’arası which he did with Emir Imadüddin, indicate the strong relationship between Mela and Cizira Botan Palace. This shows that he couldn’t keep out of patronage system of emperors, and this patronage system became an important factor for birth of his literature. Except for his praises for Cizira Botan emirates, his depictions of some important events and figures in Cizre history and as an urban literature signs, an all-

VIII around love depiction are also one of the important features of Melaye Ciziri’s literature being improved under the influence of Cizira Botan urbanization. Because of the strong basis of urbanization, Cizira Botan became a haunt for poets and topic of literal works. In this frame, even though Ehmede Xani was not a poet from Cizre, he wrote his literary masterpiece, Mem u Zin, on Cizira Botan‘s histories and legends and presented Cizre as the stage of events happened in his work. In Mem û Zin, too, Cizire Botan emirate and Cizira palace are praised and Cizira Botan’s urbanization features are shown as urban literature features. Feqiye Teyran, even though he was not a poet from Cizira, also stayed in this city and wrote a muşa’ara with Melaye Cizira. In this frame, being the founder of Cizira Botan’s literary ecol, Maleye Ciziri became a source of inspiration for many poets and a literary movement started to form around him. Remezane Ciziri was already one of the followers of Melaye Ciziri and wrote poet in pursuit of Melaye Ciziri and took place as a valuable poet of Cizira Botan. Thus, owing to urbanization opportunities Cizira Botan, as a literary subject, let poets trained and got together and this urbanization phenomenon made Cizire an important centre of Kurdish literature.