DI TRADÎSYONA DENGBÊJIYA KURDÎ DE ŞAKIRO (JIYAN Û BERHEM)

Abstract

Çand, têgeheke wisa berfireh e ku tevayiya bastanî, kevneşopî û baweriyan û di nav xwe de dihewîne, bi kurtî ew tiştên ku mirov di nava civakê de hîn bûye re çand tê gotin. Çandên ku tenê ragihandinê bi ziman pêk tînin, ji nivîsê û matbaayê ne haydar in wekî “çanda devkî ya yekemîn” tê binavkirin. Bi pêşketina teknolojiyê amûrên wekî radyo, televîzyon û amûrên din ên elektronîk, nivîs careke din qelibiye ser zimanê axaftinê, ev yek jî wekî “çanda devkî ya duyemîn” hatiye binavkirin. Çanda kurdan jî bêtir bi awayekî devkî heta roja îro hatiye. Berdevkên vê çandê yên herî berbiçav jî dengbêj in. Dengbêjan bi kilam û çîrokên xwe çanda kurdan ji nivfşên nû re ragihandine. Wana ev yek di çarçoveya hosta û şagirtiyê de pêk anîne. Kêm zêde hemû bûyerên rojane, pirsgirêkên siyasî, şer û evîn bûne mijara kilamên dengbêjan. Dengbêjan bi vî rengî dewlemendiya zimanê kurdî heta roja îro parastine. Lê mixabin bi pêşketina teknolojiyê re civak ji dengbêjan dûr ketiye. Derfetên îcrakirina hunera wan kêm bûye. Bi hilweşîna pergala mîrektiyê û begîtiyê re dengbêj tenê mane û bi pirsgirêkên aborî re rû bi rû mane. Di bin van şert û mercan de hin dengbêjan hunera xwe heta mirina xwe domandine. Yek ji van Dengbêj Şakiro ye. Ev xebat bi mebesta danasîna jiyan û hunera Şakiro hatiye amadekirin Şakiro di dengbêjiya kurdî ya sedsala XXan de xwediyê cihekî girîng e. Bi taybetî yek ji nûnerê dengbêjiya herêma Serhedê tê nasîn. Şakiro di jiyana xwe de hemû keda xwe ji bo dengbêjiyê daye. Bi dehan kaset dagirtine lê belê bi xwe tu caran neketiye studyoyan. Şîrketên muzîkê kasetên ku Şakiro bi amatorî li ber teyibê dagirtine li studyoyan ji nû ve weşandine û belav kirine. Şakiro dengê xwe yê tenor bi hostatî bi kar aniye. Wî bi stila xwe rengekî cuda daye dengbêjiya kurdî. Mirov dikare di kilamên Şakiro de nîqaş, nifir, dua, gazin û şîretan bibîne. Bi taybetî bi kilamên evînê Şakiro bûye berdevkê dildar, xemgî û dilşadan. Ev xebat ji destpêkek û du beşan pêk tê. Di destpêkê de pênaseya çanda devkî hatiye kirin. Di çanda devkî de rola “bîr” ê û bandora wê ya li ser çanda devkî hatiye nîqaşkirin. Vebêjerî û çîrokbêjî ji hin aliyan ve hatiye raçavkirin û danasîn. Di beşa yekem de çanda devkî ya kurdî, dengbêj û saziya dengbêjiyê; di dengbêjiyê de perwerdehî, qadên ku dengbêjî lê hatiyê îcrakirin hatiye nîqaşkirin. Di dengbêjiyê de şêwêyên îcrakirinê û li gor mijaran kilamên dengbêjiyê hatine dabeşkirin.

V Di dengbêjiya kurdî de tradîsyona Serhedê bi nav û deng e. Şakiro jî yek ji nûnerên vê trdîsyonê ye. Di vê beşê de hin taybetmendiyên vê tradîsyonê hatine destnîşankirin. Her çiqas hejmara wan kêm be jî dengbêjên jin di nava kevneşopiya dengbêjiyê de cihê xwe girtine lê di warê îcrakirina hunera xwe de bi hin pirsgirêkan ve rû bi rû mane, Ji ber vê yekê di vê beşê de me behsa çend dengbêjên jin ên navdar kir, û pirsgirêkên ku jinên dengbêj pê re rû bi rû mane hatin vekolandin. Gelek muzîkjenên kurd ê roja me di warê afirandina stranan de ji kevneşopiya dengbêjiyê sûd wergirtine, û kilamên dengbêjan bi formên cuda ji nû ve şîrove kirine, lewma jî di muzîka kurdî ya nûjen de bandora dengbêjiyê bi hin mînakan dîsa di vê beşê de hate nîqaşkirin. Di beşa duyem de jiyana Dengbêj Şakiro hatiye vegotin û kilamên wî ji alî mijarên wek nifir, dua, evîn, şer û hwd. ve bi berfirehî hatine nirxandin. Li ser nîqaşa şagirtiya Şakiro ya Dengbêj Reso nêrînên dengbêjan û lêkolîneran hatine ragihandin.

Kültür; gelenek, görenek ve inançları içine alan karmaşık bir bütündür; kısacası insanın yaşadığı toplumda öğrendikleridir. Yazı ve matbaa kavramlarının varlığını bile bilmeyen, iletişimin yalnız konuşma dilinden oluştuğu kültürler, “birincil sözlü kültür” olarak adlandırılmaktadır. Teknolojinin gelişmesiyle yaşantımıza giren telefon, radyo, televizyon ve diğer elektronik araçların sözlü nitelikleri yazı ve metinden çıkarıp konuşma diline dönüştürdüğü için bu kültür de “ikincil sözlü kültür” olarak adlandırılmıştır. Kürt kültürü de bugüne kadar daha çok sözlü şekilde gelmiştir. Bu kültürün en önemli sözcüleri de dengbêj geleneğini sürdüren dengbêjlerdir. Onlar kılam ve hikayeler yoluyla Kürt kültürünü yeni nesillere aktarmışlardır. Dengbêjlik belli bir eğitimi gerektirmesine rağmen dengbêjlik okulları mevcut değildir. Dengbejler de eğitimi usta çırak ilişkisi çerçevesinde sürdürmeye çalışmışlardır. Dengbêjlerin söylediği kılamların konusu güncel olaylar, siyasi sorunlar, aşk ve kavgalar olmuştur. Dengbêjler bu şekilde kürt dilinin zenginliğini günümüze kadar korumaya çalışmışlardır. Maalesef teknolojinin gelişmesiyle birlikte toplum dengbêjlerden uzaklaşmış, dengbêjlerin sanatlarını icra etme imkanları azalmıştır. Mirlik ve beylik düzenin yıkılmasından sonra dengbêjler yalnız kalmış ve ekonomik sorunlar baş göstermiştir. Bazı dengbêjler bu şartlar altında ömürlerinin sonuna kadar hunerlerini icra etmişlerdir. Bunlardan biri de dengbêj Şakiro’dur. Bu çalışma Şakiro’nun hayatını ve dengbêjliğini tanıtmak amacıyla hazırlanmıştır. Şakiro XX. yüzyıl Kürt Dengbêjliğinde önemli bir yere sahiptir. Özellikle Serhat Bölgesi dengbêj geleneğinin temsilcisi olarak tanınır. Onlarca kaset doldurmuş olan Şakiro hiçbir zaman stüdyoya girmemiştir. Müzik şirketleri Şakiro’nun amatör olarak teyplerle kaydedilmiş kasetlerini stüdyolarda yeniden kaydederek yayınlayıp dağıtmışlardır. Şakiro tenor olan sesini ustaca kullanmıştır. O kendi stiliyle Kürt dengbêjliğine farklı bir renk katmıştır. Onun kılamlarında dua, beddua, yakınma, tavsiye ve tartışmalara rastlamak mümkündür. Özellikle aşk kılamlarıyla, aşıkların, üzülenlerin ve mutluluğu yakalayanların sözcüsü olmuştur. Bu çalışma genel bir giriş ve iki ana bölümden oluşmaktadır. Giriş kısmında sözlü kültürün tanımı yapılarak belleğin sözlü kültürdeki rolü ve etkisi

VII değerlendirilmiştir. Anlatı ve hikâye anlatıcılığı bazı yönleriyle ele alınıp ve tanımlanmıştır. Birinci bölümde Kürt sözlü kültüründe dengbêj ve dengbêjlik kurumu, dengbêjlikte eğitim; dengbêjliğin icra mekânları ele alınarak dengbêjliğin icra biçimleri konularına göre bölümlere ayrılmıştır. Dengbêjlikte Serhat stili önemli bir yere sahiptir. Şakiro da bu stilin temsilcilerinden olduğu için Serhat stilinin bazı özellikleri ele alınmıştır. Sayıca az olmalarına rağmen kadın dengbêjler de, dengbêjlik geleneği içinde yerlerini almış, fakat sanatlarını icra etme konusunda çeşitli sorunlarla karşılaşmışlardır. Bu nedenle bu bölümde ünlü birkaç kadın dengbêjden söz edilerek kadın dengbêjlerin karşılaştıkları sorunlar incelenmiştir. Günümüzde, birçok Kürt müzisyen dengbêjlik geleneğinden faydalanarak eserlerini üretmiş ve dengbêj kilamlarını farklı biçimlerde yeniden yorumlamışlardır. Bu kapsamda modern Kürt Müziğinde dengbêjliğin önemi ve bıraktığı miras da değerlendirilmiştir. İkinci bölümde Dengbêj Şakiro’nun yaşamı anlatılarak kılamları, dua, beddua, aşk, savaş gibi temalarla kapsamlı bir şekilde incelenerek. Şakiro’nun Dengbêj Reso’nun çırağı olup olmadığı konusunda dengbêjlerin ve araştırmacıların düşüncelerine yer verilmiştir

The culture is a complex whole, in short the culture is what people learn in the society they live in. “Primary oral culture” is identified as the culture that communication is only formed by spoken language and those cultures even wouldn’t have the knowledge of the existence or the concept of writing and printing. However, as the development of technology brought telephone, radio, television and other electronic means into our lives and as they transform the oral text objects into the spoken language this culture is identified as “secondary oral culture”. Kurdish culture was kept alive mainly as an oral culture. The most important representatives of this culture are the dengbejs who sustain the dengbej tradition. (Dengbej is who has a poetic style in verbal narrative and song). Dengbejs passed Kurdish culture on to new generations via kilam (songs) and stories. Although Dengbej tradition requires education there is no institution available to provide it. That’s why Dengbej bards try to continue the training within the framework of a master-apprentice relationship. The subject of Dengbej’s songs is the current events, political issues, love, and fights. They have been trying to present and protect the richness of Kurdish language with their kilams up until now. Unfortunately with the development of technology the society distanced Dengbej bards and also the opportunity to practice their art has been decreased. After the fall of Principalities order the Dengbejs left alone and they started to suffer from economic problems. Some Dengbejs have exercised their talents under these conditions until the end of their life. Shakiro is one of those Dengbejs. This study is intended to introduce Shakiro's life and his Dengbej side. Shakiro has an important place in the 20 Century Kurdish Dengbêj history. He is particularly known as the representative of the Serhad (border) region’s Dengbej tradition. Although he has never worked in a studio environment Shakiro has recorded dozens of music tapes. Music companies re-recorded Shakiro’s amateur tapes for publishing in studios and distributed them. Shakiro used his tenor tone voice successfully. His style added a different colour to the Kurdish Dengbej tradition. It’s possible to find prayer, curse, complaints, advice and discussions in his kilams. He became especially the representative of lovers, grievers and happiness finders with his love kilams.

IX This study consists of a general introduction and two parts. At the opening chapter the oral culture was identified and the role and influence of verbal memory were assesed. Some aspects of narrative and storytelling have been taken into consideration and identified. In the first part Dengbêj instution was categorised (divided into sections) by subjects according education in Dengbej instution, the performing places and performance formats of Dengbej instution in Kurdish oral culture. Serhat style has an important place in Dengbej instution. As Shakiro is a representative of this style some of the features of the Serhat styles are discussed. Although they are few in number, woman Dengbêjs have played a role in the tradition of the Dengbêj instution but they faced with different difficulties in performing their art. Therefore, in this section we have researched the problems Dengbêj women faced mentioning about the famous few woman Dengbêjs. In our day, many Kurdish musicians performed their art using Dengbêj instution and reinterpreted Dengbêj kilams in many ways. In this context the importance of Dengbej instution and the inheritance in modern Kurdish music were also evaluated. In the second part Dengbej Shakiro’s life was explained in a comprehensive manner by interpreting his kilams, prayers, curses, love and war themes. The ideas of other Dengbejs and researchers about whether Sakiro was the Dengbêj Reso’s apprentice was also included in this section.